Дурлалын эх орон – Халимаг

Халимагийн томоохон сонинд Монгол Улсын ерөнхийлөгчийн айлчлалыг тохиолдуулан Монголын тухай мэдээ мэдээлэл их гарчээ. Тухайлбал “Известия Калыкии” сонин эхний нүүрэндээ “Монголын тэргүүн анх удаа Халимагт” гарчигтай томоохон нийтлэл хэвлэсэн байна. Уг нийтлэлд социализмийн үед 40 гаруй жил төр барьсан Монголын удирдагч Юмжаагийн Цэдэнбал ЗХУ-д хэд хэдэн удаа ирж байсан боловч Халимагт нэг ч удаа очиж байгаагүй юм. Монгол Оросын харилцаа социализмын үед одоо байгаагаас ч илүү нягт байлаа гэж уг нийтлэлийн эхэнд бичжээ. Тухайн үед Монгол улс ЗХУ-аас шууд хараат байсан бөгөөд өндөр албан тушаалын дарга нь Орос сургагч нарын оролцоогүйгээр ямар нэгэн чухал шийдвэр гаргадаггүй байлаа. Оросын мэргэжлтнүүд байгалийн баялаг ихтэй монголд уул уурхайн чиглэлийн хэд хэдэн үйлдвэр байгуулжээ. Монгол улс Оросоос 1970-1990 оны хооронд 10 тэрбум рублийн зээл авчээ. Энэ мөнгө монголын эдийн засгийг хөл дээр нь тогтоож байв. 1984 онд болсон МАХН-ын 8-р Их Хурлаар Ю. Цэдэнбалын эрүүл мэндийн байдал муудсан тул албан тушаалаас нь чөлөөлсөн байна. 80-аад оны сүүлээр Монголын нийгмийн бүх салбарыг хамарсан гүнзгий хямралд автаад байв. Нийгэмд ардчилчилсан нийгэм байгуулах хүёсэлтэй МАХН-ын сөрөг хүчин бий болов. 1989 онд Монголд ардчилсан холбоо байгуулагджээ. Ингээд нэг жилийн дараа анхны чөлөөт сонгууль болж П. Очирбат Монгол Улсын анхны ерөнхийлөгчөөр сонгогдсон байна. Ийнхүү Монгол Улс эрх чөлөөт орон болжээ. 1992 оноос хойш Монголчууд шинэ үндсэн хуулийг сахин амьдарч байна. Монголчууд ардчилсан нийгэмд шилжихдээ Парламентын засаглалыг сонгожээ. Ардчилсан үйл явцын зэрэгцээ үндэсний ухамсар, хэл бичиг, соёлоо монголчууд сэргээж эхэлсэн юм. Одоо монголчуудын жинхэнэ шүтээн нь Чингис хаан болоод байна. Зарим хүмүүс хаант засаглалтай болохыг ч уриалдаг байна гэж “Известия Калмыкии” сонинд хэвлэгдсэн уг нийтлэлд бичжээ. Уг нийтлэлийг бичсэн сэтгүүлч Доржи Басаев монгол туургатаны эргэж нэгдэх боломжын талаар ч бас цухас дурдсан байна. Намбарын Энхбаяр бол монголын гурав дахь ерөнхийлөгч бөгөөд МАХН-аас нэр дэвшиж сонгуульд ялалт байгуулжээ. Түүнчлэн энэ сонины 1-р нүүрэнд Ерөнхийлөгч Н. Энхбаярын намтарыг бичсэн байна.
“Известия Калмыкии” сонин 2-р нүүрэндээ Монгол улсын эдийн засаг, олон улсын тавцанд эзлэж байгаа байр суурийн талаар дэлгэрэнгүй бичжээ. Уг нийтлэлд Монголын газар нутгийн байрлал, цаг агаараас эхлээд засаг захиргааны нэгж, хүн амын бүтэц, Монгол Улсын төсвийг бүрдүүлдэг аж үйлдвэрийн салбаруудын тухай статисти к тоо баримтыг дэлгэсэн байна. Түүнчлэн 90-ээд оноос хүчээ авсан өмч хувьчлал үр ашгаа өгч байгаа гэж онцлон тэмдэглэжээ. Үүний жишээ болгож мал сүргийг хувьчилснаар Монголын малын тоо хэмжээ жилд нэг саяар нэмэгдэх болсон гэж бичсэн байна. Сонины 2-р нүүрт “Халимаг бол дурлалын эх орон” гэдэг нэг том гарчигийн доор 2 сурвалжлага гарчээ. Эхний сурвалжлага нь Халимаг Монгол иргэдийн хоорондын харилцааны талаар тодорхой бичжээ Халимагт монголын соёл мэдээллийн төв байдаг бөгөөд Өлзийбатын Гончигжав гэдэг лам хүн тэргүүнээр нь ажилладаг байна. Монгол Улсаас 6 оюутан Халимагийн Улсын Их Сургуульд сурч байна. Ер нь бол одоо халимагт монгол улсын иргэн 36 аж төрж байгаа гэнэ. Монголын соёл мэдээллийн төв өнгөрсөн жил Монголын өдрүүдийг санаачлан зохион байгуулжээ. Уг үйл ажиллагаанд Халимагт сурдаг монгол оюутанууд идэвхитэй оролцсон гэнэ. Халимаг бүсгүйтэй гэрлэсэн монгол хүн халимагт 10 орчим байна. Тэдний нэг Самбуудаваагийн Мандах 40 настай бөгөөд халимагт 15 жил амьдарч байна. Тэртээ 1989 онд С. Мандах Москва хотын Комсомолын Их Сургуульд сурахаар Улаанбаатараас иржээ. Гэтэл Монголд ардчилсан хөдөлгөөн өрнөж намын сургуульд суралцах нь утгагүй болжээ. Ингээд Мандах Халимагийн Улсын Их Сургууийн түүхийн тэнхимийг төгсжээ. Элиста хотод сурч байхдаа Татьяна гэдэг орос нэртэй халимаг бүсгүйтэй танилцсан байна. Сургуулиа төгсөөд эх орон руугаа буцсангүй, хайртай бүсгүйтэйгээ хувь заяагаа холбон гэрлэжээ. Тэд хамтдаа хаана амьдрахаа маш удаан боджээ. Эцэст нь Мандах Халимагт амьдрах “эрхэлхэг” шийдвэр гаргажээ. Тэд Тэмүүжин, Ижилмөрөн гэдэг хүү, охинтой. Мандахынх гэдэг айл Халимагийн “Цагаан Аман” гэдэг сууринд амьдардаг бөгөөд “Алангуа” гэдэг хувийн кафе нээжээ. Чингис хааны эхийн нэрээр Мандах хувийн кафегаа нэрлэжээ. Энэ кафе энэ гэр бүлийн ганц орлогын эх үүсвэр юм байна.
Халимагийн Улсын Их Сургуулийн оюутан Чеги / “Известия Калмыкии” сонинд энэ монгол оюутны нэрийг ингэж бичжээ. Жинхэнэ нэрээ сурвалжлагчид хэлээгүй бололтой./ сургуулиа төгсөөд Монгол руугаа буцна гэж ярьж байна. Гэхдээ хоёр дахь эх орон нь болсон Халимагт дахин заавал ирнэ гэж амлаж байна.
“Известия Калмыкии” сонины 2-р нүүрэнд хэвлэгдсэн өөр нэг сурвалжлага “Алтайншагайгийн хоёр эх орон” нэртэй. Социализмийн үед ч Монгол халимагч залуус гэрлэх үзэгдэл байсан гэж уг сурвалжлагын эхэнд Times New Roman 12 Bold шрифтээр бичжээ. Монгол залуусын зарим нь эхнэрээ аваад монгол явсан бол зарим бүсгүйчүүд нөхөрөө халимагт үлдээж чадсан байна. Батсайхан гэдэг монгол залуу 80-аад оны дундуур Лариса гэдэг халимаг бүсгүйтэй гэрлэжээ. Одоо тэд хоёр хүүтэй. Тэдний хүүхдүүд өөрсдийгөө Оросын ч, Монголын ч иргэн гэж үздэг. Том хүү Алтаншагай нь Оросын Ульяновск хотод төржээ. Дараа нь Батсайхан Лариса нар монгол руу явжээ. Дараа нь эцэг эх нь халимагт ирж хэсэг хугацаанд амьдарсан байна. Алтаншагайг халимаг эмээ өвөө нь өсгөжээ. Дараа нь эцэг эх нь дахиад л Улаанбаатарр амьдрах болов. Алтаншагай Плехановын нэрэмжит Эдийн Засгийн Их Сургуулийн Улаанбаатар дахь салбар лицей сургуулийг төгсөөд Москвагийн Эрчим Хүчний Их Сургуульд элсжээ. Хүүхэд нас нь монгол, халимагийн аль алинд нь өнгөрсөн болохоор монгол, халимаг, орос хэлээр чөлөөтэй ярьдаг. Харин одоо тэр Халимагийн их сургуульд сурч байна. Алтаншагайн хэлснээр Монголд халимагчууд тун боломжын амьдардаг байна. Улаанбаатар хотод Оросуудын амьдардаг бичил хороолол байдаг бөгөөд Халимагчууд энэ дүүрэгт ихэвчилэн аж төрдөг. Монголд оросын хэд хэдэн томоохон компани төлөөлөгчийн газартай. Азийн бар болсон хятал, япон, солонгос улстай газар зүйн хувьд монгол ойрхон байдагийн ачаар цахилгаан бараа, ноутбук, компьютерийн үнэ хямдхан гэж Алтаншагай олзуурхжээ. Улаанбаатарын айл болгон японд үйлдвэрлэсэн жип машинтай. Тэд Улаанбаатар хотын захад өөрсдийн гэсэн хувийн байшинтай байх нь түгээмэл. Зуны 3 сард монгол гэр бариад хотын дуу чимээнээс хол амьдрах хүсэлтэй хүмүүс ч олон. Монгол залуус чанартай боловсрол эзэмших гэж маш их мэрийдэг. Миний ажигласнаар монголд хүн амын ажилгүйдэл проблем биш юм шиг санагдсан. Алт, зэс, нүүрсний уурхай гээд монгол байгалийн баялагаар баян орон. Сүүлийн үед Монголын нийслэл хотод тэнгэр баганадсан өндөр барилгууд, томоохон клубууд маш их баригдаж байгаа. Одоо Улаанбаатар хотоос 53 км алсад Чингис хаанд зориулсан маш том хөшөөтэй барилга бариж эхлэж байна. 40 метр өндөр гэдэг маань ойролцоогоор 10 давхар байшинтай эн тэнцүү юм байна. Хөшөөний хажууд 15 га газар эзэлсэн соёл үйлчилгээний төв баригдах юм гэсэн. Монголд халимагийн тухай мэдээлэл бараг байдаггүй боловч монголчууд Халимагт Европын хамгийн том буддын сүм баригдсан тухай бүгд мэднэ гэж Алтаншагай “Известия Калмыкии” сонины сурвалжлагч Валентина Эрендженовт ярьсан байна.
Халимагийн хамгийн нэр хүндтэй олон уншичтай энэ сонинд Монгол Улс, Монгол Халимагчуудын харилцааны тухай хэвлэгдэн гарсан нийтлэлийн тоймоо үүгээр дуусгая.
“Известия Калмыкий”сонин. 2006 оны 12 сарын 6 өдөр
Сурвалжлагч:Герля Галзанова
Орчуулсан MEDENEWS